Essen in het Vogelbos: een bedreigde boomsoort

Marc van der Zwet werkt als ontwerper en projectleider bij Copijn Landschapsarchitecten. Dit bedrijf houdt zich bezig met landschapsarchitectuur en is speciaal gericht op groen erfgoed en advisering over beplanting. Marc maakt in overleg met de gemeente en de Vrienden van de Haarlemmerhout jaarlijks een werkplan voor de Hout. Hierin staat wat er moet gebeuren om de Hout gezond en toegankelijk te houden.

Het Vogelbosje
Marc: “Iedere Haarlemmer kent de Haarlemmerhout. Dit stadsbos bestaat uit Kleine Hout en Grote Hout en wordt intensief gebruikt, als een park. Maar wat niet iedereen weet, is dat aan de andere kant van de Wagenweg het Vogelbosje ligt.” Dit bos ligt achter het Huis met de Beelden, in Eindenhout. De Haarlemse gemeenteraad besloot 1974 om het Vogelbosje tot natuurreservaat uit te roepen.

Buizerds en reeën in de stad
“Het is zo bijzonder, dat dit bos zo midden in de stad ligt en dat er niemand mag komen”, vertelt Marc enthousiast. “De natuur kan hier echt zijn gang gaan. Er leven buizerds en we hebben er laatst afdrukken van reeënpoten gespot. Het is misschien maar drie hectare, maar het is wel van grote ecologische natuurwaarde. De afgelopen jaren hebben we voor de hele Haarlemmerhout een werkplan gemaakt, dat is uitgevoerd door Spaarnelanden. Nu we alle ‘vakken’ in de Hout hebben gehad, is het Vogelbos aan de beurt.”

Essenhout, hakhout
Maar wat maakt dit bos zo bijzonder, behalve dan dat het een reservaat is? Daarvoor duiken we even de geschiedenis in. Marc: “Dit deel van Haarlem ligt op veengebied dat op zand ligt. Dat is ontstaan doordat de zee zich langzaam heeft teruggetrokken. Op die strandvlakte, in het deel wat nu het Vogelbos is, worden van oudsher hakhoutpercelen aangelegd. Het liefst met essenbomen, want dit hout werd gebruikt voor weidepalen, rekstokken en stelen van schoppen. Het is sterk, buigzaam hout. Essen werd dus gebruikt als hakhout. Het essenhakhoutbeheer is echt heel karakteristiek voor de kuststrook.”

Afzagen en laten uitlopen
“De essen werden één keer in de acht à twaalf jaar geknot, oftewel afgezaagd, ongeveer op kniehoogte. Regelmatig werden er door vrijwilligers takken van afgezaagd zodat de essen opnieuw konden uitlopen met nieuwe loten. De boomstronken of stobbes die in het Vogelbos staan hebben soms wel een doorsnede van één meter en sommigen zijn mogelijk wel twee eeuwen oud. Ze bieden bovendien huisvesting aan mossen en insecten.” Maar het knotten van de essentakken lijkt verleden tijd: er namelijk iets aan de hand met deze bomen.

Essentaksterfte
“Een groot probleem is de essentaksterfte. Deze schimmel is de afgelopen 15 tot 20 jaar overgewaaid vanuit Oost-Europa. Vooral jonge twijgen zijn slachtoffer, ze zijn erg gevoelig voor zo’n schimmel. Sindsdien is het beleid om de essen niet meer te zagen. Daarom staan er nu veel zieke bomen, jong en oud, in het Vogelbos. Ondertussen gaat de ondergroei, dus van braam en brandnetel, wel heel hard. Dat komt door stikstofemissie. Het nadeel hiervan is dat ze stobbes overgroeien waardoor en te weinig zonlicht op de nieuwe essenknoppen komt.”

Proefperceel met essen
Wat nu? Marc: “In april 2021 hebben we weer in het bos gekeken met de werkgroep. Er is nu een plan om een proefperceel aan te leggen. Daar gaan we twee dingen doen. Enerzijds staan er stobben waar nieuwe, hopelijk gezonde, loten aan komen. Daarnaast planten we jonge zaailingen, waarvan we de hoop hebben dat ze tot een resistent soort essen behoren. Bovendien gaan we op een andere plek onderzoeken of we essen kunnen vervangen door elzen. Deze worden namelijk ook gebruikt als hakhout. Elzen lopen ook makkelijk uit, maar de afgezaagde takken zijn vooral geschikt als openhaardhout.”

Alle hoop gevestigd op Wageningen
Is er al een remedie tegen de essentaksterfte? Marc ziet dit op korte termijn niet gebeuren. “In Wageningen wordt er onderzoek gedaan naar de essentaksterfte, we hopen dat er een resistente soort wordt ontdekt die de schimmel kan weerstaan.” Wij duimen mee.